عامل دیگرى که موجب مى شود انسان از نور "انسانیت" خارج گردد و به ظلمت عصبانیت وارد شود، "جهل و حماقت" است. گاهى برخى جاهلان دست به کارى خشن مى زنند، پرخاشگرى مى کنند و کار خود را نوعى شجاعت و شهامت و کمال مى دانند. اینان از خود تعریف و توصیف ها مى کنند، در حالى که عصبانیت و خشم جاهلان، ناشى از "ضعف نفس" سستى ایمان، سالم نبودن روح و روان آنان و خوف از دست رفتن لذّت ها و موقعیت هاى آنان است".(3)
عامل سوم: کار زیاد، خستگی، گرسنگى و تشنگى موجب شعله ور شدن عصبانیت مى گردد.

درمان:
أ) انسان از راه مراقبت و مواظبت بر احوال خویش نباید بگذارد تنور آتش غضب روشن گردد.
هر کسى از وضع و حالات خویش آگاه است و مى داند از چه حرف ها، کارها و برخورد هایى ناراحت و عصبانى مى شود. سعى کند در چنین صحنه هایى وارد نشود.
ب) اگر وارد محیط تحریک کننده شد، به مجرد روشن شدن کبریت خشم، از آن محل خارج شود.
پ) اگر نمى تواند از آن محل خارج شود، تغییر وضع دهد، مثلاً اگر نشسته است، بایستد یا بخوابد. اگر ایستاده است بنشیند، یا خود را به کارى مشغول نماید، یا به ذکر خدا بپردازد. شستن سر و صورت با آب سرد موجب فرو نشستن خشم مى گردد.
اگر فردى که بر او غضب کرده اید، از خویشاوندان و ارحام شما باشد، نزدیک او بروید و او را در آغوش بگیرید. امام باقر(ع) مى فرماید: "أیّما رجل غضب على ذى رحمٍ، فلیدن منه فلیمسّه، فانّ الرحم إذا مسّت سکنت؛(4)وقتى دو خویشاوند همدیگر را در آغوش گرفتند، آتش غضب فرو مى نشیند".
براى تقویت بردبارى باید طبق برنامه‏اى جدى به تقویت اراده خود بپردازید و همواره سعى کنید برخود مسلط باشید، در این‌‌باره راه هاى مختلفى وجود دارد ولى مهم آن است که در راه درمان آن کاملا جدى باشید و آنچه را پیشنهاد مى‏شود، بدون کمترین کاستى به اجرا گذارید:
1. کاملا به خود مطمئن باشید که مى‏توانید روحیه خود را تغییر دهید ولى براى نتیجه گیرى عجول نباشید، بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یکسال بر رفتارهاى خود کار کنید. اگر چنین نمودید حتما پس از آن، دگرگونى رفتارى خواهید داشت.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. همواره در هر مسأله‏اى ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى پذیرش آن آماده کنید. این مسئله باعث مى‏شود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خوشنودى نماید. در حالى که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ وضعی برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جریمه کنید؛ مثلا تصمیم بگیرید - یا در صورت امکان نذر کنید - که مثلا اگر بر سر کسى فریاد زدید فلان مبلغ صدقه بدهید، یا شب نماز شب بخوانید، و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ بدین سان تمرین عملى و خودسازى کرده‏اند.
5. از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردى، شنا، دو و پیاده‏روى و گردش در طبیعت و... نیز استفاده کنید.
6. در تصمیم‏گیرى‏ها حتى‏الامکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. بیشتر با افراد خوش اخلاق معاشرت کنید.
8. از موقعیت‏هایى که زمینه تندخویى در آن فراوان است دوری کنید و در موقعیت‏هایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آن جا دیده نمى‏شود.
9. پیش از هر عملى در مورد پیامد آن تفکّر و اندیشه کنید و آن گاه اقدام نمایید و با تمرین این راهکار و به کارگیرى آن در مورد تمام رفتارها، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به برخى رفتارها و حالاتى که از افراد سر می‌زند و شما را عصبانی مى‏کند توجه نکنید مثلاً اگر کسى با حرف ناروا شما را ناراحت می‌کند، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى دوری کنید، حتى گوش ندهید یا محیط را ترک کنید و به گفته‏هاى او دقت و توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده همین طور واکنش نشان دهید و راه بى‏توجهى را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتى، ناپسند بودن، غیرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید. آیات ، روایات و داستان‏هایى را که در مورد این نوع رفتارها و آثار آن‏ها نوشته شده است، مطالعه کنید و بعد در مورد آنها فکر نمایید، حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى که مرتکب آن شده‏اید توجه نمایید و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور و بزرگ معرفى کنید، به گونه‏اى که به خود هشدارى از درون دست یابید. آثار فردى و اجتماعى و پیامدهاى حیثیتى عمل زشت را در ذهن خود مرور کنید و زشتی آن را براى خود بزرگ جلوه دهید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. از خواندن قرآن و در نوبت‏های متعدد در طول 24 ساعت غفلت نورزید، چه قرآن تأثیر زیاد در رسیدن به آرامش درونى دارد. عبادت‏هاى خود مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد.
13. دیگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نیز با تسلط کامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید تا نرم‏خویى و پرحوصلگى بر تمام رفتارهاى شما حاکمیت پیدا کند.
14. شرح موارد فوق را در جدولى بنویسید و موارد انجام و یا سرپیچی از آن را یادداشت کنید. سعى کنید موارد تخلف را کاهش داده و بیشتر از پیش، خود را به انجام توصیه‌ها مقید سازید، حتى پیش از بروز آن موقعیت‏ها و به صورت مستمر، راهکارها را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. از آن به بعد باید میزان پرخاشگرى شما کاهش یابد، آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آن‏ها در طول روز، هفته و... بکاهید و خود تنبیهى را به کار بگیرید.

پی نوشت ها:
(1) سید عبدالله شبر، اخلاق، ص 248، مترجم محمد رضا جباران.
(2) همان، ص 33.
(3) امام خمینى (ره)، چهل حدیث، ص 142، نقل به مضمون.
(4) همان، ص 140.